Blog – Posts ¬

Hartcoherentie – ons hart is de keizer…

In de Chinese geneeskunde is altijd al een centrale rol toebedeeld aan het hart. Ons hart is de keizer, het belangrijkste van alle organen, het huisvest de Geest, en is daarmee verantwoordelijk voor ons bewustzijn en al onze mentale en emotionele functies.

Maar ook in onze westerse cultuur wordt het hart al eeuwenlang bezongen als de plaats waar we voelen. Denk aan hartzeer, het hart op de tong dragen, een hart van steen, van je hart geen moordkuil maken of iemand een warm hart toedragen. Het wordt echter steeds duidelijker dat niet alleen in de volksmond, maar ook in westers-wetenschappelijke zin ons gevoelsleven zich bevindt in het hart. Het Amerikaanse instituut Heartmath heeft al decennia lang cardiologen, wetenschappers en psychologen aan het werk om te onderzoeken hoe het hart rechtstreeks invloed heeft op ons gedrag, onze emoties, en onze gezondheid. Het blijkt dat als we ons hart leren om evenwichtiger te kloppen, onze wereld in positieve zin verandert……….Dat is hartcoherentie.

Onderstaand vindt u de tekst van een lezing over hartcoherentie zoals ik die onlangs heb gehouden voor een aantal collega-arts-acupuncturisten. Misschien vindt u het leuk om dit door te lezen. Als u het wat taai vindt, en toch meer wilt lezen over hartcoherentie, kijk dan eens hier voor een leuk artikel uit de Happinez.

Hartcoherentie
‘Vaarwel’, zei de vos. ‘Dit is mijn geheim. Het is heel eenvoudig: je ziet alleen maar goed met je hart. Het belangrijkste is onzichtbaar voor de ogen.’
Antoine de Saint-Exupery, De kleine prins

Hartbrein

Vanuit wetenschappelijk onderzoek op het gebied van de neurocardiologie wordt steeds duidelijker dat het hart een heel centraal orgaan is in ons lichaam met veel meer eigenschappen als alleen een pompfunctie:

Het hart heeft een eigen netwerk van enkele tienduizenden neuronen: het ‘hartbrein’, wat zelf waarnemingen kan verrichten, het gedrag kan aanpassen, eigen herinneringen heeft, emoties kan ervaren, en misschien wel de plek is waar wijsheid zetelt….
Het hart produceert hormonen zoals adrenaline, ANF (wat de bloeddruk regelt) en oxytocine.
Het hart heeft een elektromagnetisch veld vele malen sterker dan dat van de hersenen.

Autonome zenuwstelsel

De communicatie tussen het hart en de hersenen verloopt voornamelijk via het autonome zenuwstelsel, en is een tweerichtingsverkeer, waarbij er meer informatie van het hart naar de hersenen gaat als andersom.

Het sympathische zenuwstelsel scheidt adrenaline en noradrenaline af, fungeert als een gaspedaal, staat voor paraatheid, controleert vecht en vluchtreacties, versnelt het hartritme, en activeert het emotionele brein.

Het parasympathische zenuwstelsel scheidt acetylcholine af, fungeert als een rem, staat voor rust en ontspanning, vertraagt het hartritme, en kalmeert het emotionele brein.

Deze twee systemen zijn bij zoogdieren constant in evenwicht, en stelt hen in staat zich buitengewoon snel aan te kunnen passen aan steeds wisselende omstandigheden.

Hartritmevariabiliteit (HRV)

Pas in 1965 begonnen cardiologen en fysiologen aandacht te geven aan het feit dat de tijdsafstand tussen twee hartslagen voortdurend varieert. Dus bij een hartslag die we voelen als 60 slagen per minuut ligt er gemiddeld een seconde tussen het begin van twee opeenvolgende hartslagen. In werkelijkheid is er tussen de elkaar opvolgende hartslagen een fluctuatie in tijd die uiteen kan lopen van een halve tot anderhalve seconde.

Van deze hartritme variatie kun je een grafiek tekenen, waarbij je de hartslag uitzet tegen de tijd. Als er geen variatie zou zijn, en het hart zou tikken als een klok of een metronoom, zou dit eruit zien als een rechte lijn. Een dergelijk ritme zien we bij de ontvanger van een transplantatie hart, omdat er geen input van het autonome zenuwstelsel is. Ook bij oudere mensen gaat het ritme steeds vlakker worden. De fysiologie veroudert, en verliest haar lenigheid. Men kan zich dan minder goed aanpassen aan steeds wisselende omstandigheden.

Normaalgesproken is de hartvariatiecurve een grillige, chaotische lijn met onregelmatige pieken en dalen. Eigenlijk is het meer een zigzaggende lijn. Het hart staat namelijk voortdurend onder invloed van prikkels uit de uitwendige en inwendige omgeving: geluid, temperatuur, voedsel, bloeddruk, ademhaling, gedachten, emoties, gevoelens, etc. etc.

Als het sympathisch zenuwstelsel wordt geprikkeld door een emotie die gevaar aanduidt, versnelt het hart en loopt de curve omhoog; als het lichaam hiervan herstelt daalt de curve. Er is voortdurend een onregelmatige afwisseling van plotseling gas geven en abrupt remmen.

Kunnen we deze hartslagvariabiliteit nu minder grillig maken, en heeft dat zin? Daarmee komen we op het terrein van de hartcoherentie training.

Hartcoherentie

Als het hart vertraagt en versnelt op een regelmatige, soepele en krachtige manier wordt de zigzaglijn een golvende sinuscurve. Elke golf lijkt op de vorige. Het tempo stijgt en daalt in een mooie cadans. De curve is coherent geworden. We zijn dan in hartcoherentie.

Hoe komen we in hartcoherentie?

De hartslagvariatie is gekoppeld aan:

de ademhaling, via de respiratoire sinus aritmie (RSA): de hartfrequentie neemt toe bij inademen en af bij uitademen
de bloeddrukwisselingen zoals gemeten door de baroreceptoren in de grote slagaders. De optimale frequentie hiervoor is 0,1 Hz.

Normaal ademen we tien tot veertien maal per minuut in een onvoorspelbaar en chaotisch ritme wat zich voortdurend aanpast aan onze bezigheden en onze omgeving. De ademhaling is het enige onderdeel van het autonome zenuwstelsel dat bewust door de wil kan worden beïnvloed. Als we ons ademhalingsritme vertragen en verdiepen en op een ritmische manier gaan ademen in een frequentie van zes ademhalingen per minuut – wat overeenkomt met 0,1 Hz – gaat het ademritme in de pas lopen met het ritme van de bloeddruk.

We noemen dit een resonante ademhaling. De sympathicus en parasympaticus werken dan harmonieus samen. En als we de uitademing iets langer maken als de inademing – 4 seconden inademen, 6 seconden uitademen – treedt er een verschuiving op in de autonome balans naar meer parasympathische activiteit, meer rust, een gunstiger evenwicht.

Door de koppeling van het hartritme aan het ademritme, komt ook het hartritme in een regelmatig sinusritme. We zijn dan in hartcoherentie. Maar niet alleen het ademritme en het hartritme gaan resoneren, diverse andere fysiologische circuits in het lichaam, zoals hersenen en hormonale ritmes, raken ook beter op elkaar afgestemd. Onze fysiologie is in optimaal evenwicht.

Effecten van hartcoherentie

Een verhoging van de hartcoherentie en de gunstiger balans in het autonome zenuwstelsel kan via de zenuwbanen van het hart naar het brein – “hart-breincommunicatie” – een positieve invloed uitoefen op onze mentale en lichamelijke gezondheid.

We zien een daling van de bloeddruk, daling van het stresshormoon cortisol, stijging van het verjongingshormoon DHEA, stijging van immuunglobuline A.

Verder zien we minder premenstruele klachten, minder stresssymptomen als hartkloppingen, slapeloosheid, vermoeidheid en spanning in het lichaam, minder klachten van pijn en fibromyalgie, gunstig effect op prikkelbare darm syndroom, op diabetes, op astma, en op cardiovasculaire problemen.

Op het psychische vlak zien we minder angst, depressie, ontevredenheid en boosheid, toename van het gevoel van zelfcontrole en welbevinden, meer voldoening, een grotere sociale cohesie, minder faalangst, betere onderwijsprestaties, ‘slimmere hersenen’, grotere besluitvaardigheid, en een sterker gevoel van eigenwaarde en vat te hebben op de buitenwereld.

Hoe kunnen we hartcoherentie trainen?

Het Amerikaanse instituut HeartMath heeft in de jaren ’90 een trainingsprogramma ontwikkeld, waarbij met behulp van biofeedbackapparatuur de hartcoherentie stapsgewijs wordt getraind. Drie stappen vormen de grondslag van de training:

de F6 ademhaling (een rustige, diepe maar moeiteloze ademhaling van zes maal per minuut)
het verplaatsen van de aandacht naar de hartstreek, ‘door het hart’ ademhalen
contact maken met een gevoel van warmte of ruimte in de borstkas door het oproepen van een positieve emotie, bv. gevoelens van liefde voor een familielid of een ervaring van gelukkig zijn op een mooie plek in de natuur.

Het creëren van een positief gevoel is essentieel, en heeft duidelijk een meerwaarde boven alleen het toepassen van de F6 ademhaling: de amplitude van de HRV curve wordt groter, de hartcoherentie wordt versterkt.

Hoe ziet de feedback-apparatuur er eigenlijk uit?
Tijdens het oefenen is men met een oor sensor aangesloten aan een pc. Ook zijn er draagbare versies van de apparatuur, en tegenwoordig natuurlijk ook apps voor op de mobiele telefoon.

Op het computerscherm is het verloop van het hartritme in een grafiek te zien. Met rode, blauwe en groene balkjes wordt de mate van coherentie weergegeven. Deze wordt berekend via een ingewikkelde wiskundige analyse.

Door de biofeedback kan men onmiddellijk zien wat de invloed is van de ademhaling en het oproepen van positieve emoties op de mate van hartcoherentie. Ook het luisteren naar muziek met een ritme dat overeenkomt met de frequentie F6 (bv. largo’s uit de barokmuziek!) kan helpen om in coherentie te komen. Dit is te zien in onderstaande grafiek.

In onderstaande grafieken is nog eens te zien hoe na het creëren van een positieve emotie er een toename is van en er regelmaat komt in de hartslagvariatie.

In de rechtergrafieken wordt een spectrumanalyse uitgezet, en zien we hoe er bij positieve emoties een synchronisatie optreedt rond de frequentie van 0,1 Hz – diverse fysiologische circuits in ons lichaam zijn op elkaar afgestemd.

Wat doen we ermee in het dagelijks leven?

Moeten we nu constant in hartcoherentie zijn? Nee, dat is zeker niet nodig. Het is geen normale toestand. Midden in de drukte van het dagelijkse leven kunnen we onmogelijk altijd in coherentie zijn.

Wel hebben we ons zenuwstelsel te vaak onnodig in de activerende stand staan, klaar om te vechten of te vluchten. De langzame ademhaling en de herbeleving van positieve emoties brengen ons zenuwstelsel terug in de veilige toestand. In het begin zullen we het gemakkelijkst via de F6 ademhaling in coherentie raken. Meer ervaren beoefenaars kunnen veelal rechtstreeks naar de positieve emoties gaan. Onze fysiologie wordt reset. We zijn helder, alert, in flow, maar toch ontspannen.

Dit kunnen we dagelijks oefenen. Liefst een aantal keer per dag, al is het maar een paar minuten. Je kunt er speciaal voor gaan zitten, maar het kan ook in de auto, of in de rij bij de supermarkt. Eigenlijk kan het overal. Met verstrekkende gevolgen: drie minuten in coherentie levert zes uur later nog een verlaagd cortisol op.

Hoe meer we oefenen, hoe meer het vanzelf gaat. We worden flexibeler en leren effectiever omgaan met stress en emoties. We zijn rustiger, meer onthecht, en kunnen gemakkelijker de lading van negatieve emoties afhalen. Ons lijf gaat niet meer zo gemakkelijk in een toestand van paraatheid.

Kritiek

Dit klinkt natuurlijk allemaal fantastisch. Zoiets eenvoudigs, met zo een gunstig effect op onze geestelijke en lichamelijke gezondheid. Zou dat wel waar kunnen wezen?

Het HeartMath instituut in Amerika heeft een zeer lange lijst met onderzoeksresultaten op zijn website staan, en claimt veelal positieve resultaten. Ook in Nederland is er de laatste jaren op kleinere schaal wat onderzoek uitgevoerd.

Toch is er ook kritiek. Een Utrechtse onderzoeksgroep (Houtveen en van Trier) poneerde in 2012 dat er waarschijnlijk wel een behandeleffect is, maar dat

het maar de vraag is of een verandering in HRV ook staat voor een verandering in de autonome balans – het specifieke werkingsmechanisme is onduidelijk
het onzeker is of een verandering in HRV ook specifiek verantwoordelijk is voor het behandeleffect

De uiteindelijke conclusie is dat ondanks het feit dat het misschien geen wetenschappelijk robuust gereedschap is, hartcoherentietraining voor de praktijk heel bruikbaar is als feedback- en oefeninstrument.

Wisten we dit niet allang?

In de TCM is natuurlijk altijd al een centrale rol toebedeeld aan het hart. Het hart is de keizer, het belangrijkste van alle organen, het huisvest de Geest, en is daarmee verantwoordelijk voor ons bewustzijn en het coördineren van al onze mentale en emotionele functies.

En duizenden jaren geleden zei de Gele Keizer al in de Nei Jing, het oudst bekende medische handboek:

‘Als de mens rustig is, is zijn hartenklop soepel, de ene hartslag sluit aan op de volgende als parels die elkaar raken in een ketting van rode jade. Dan kunnen we spreken van een gezond hart.’

….de golvende lijn van zo’n rode jaden ketting lijkt wel heel veel op het sinusritme van de hartcoherentie……

….en in de derde eeuw na Christus schreef dokter Wang Shuhe: ‘wanneer de pols zo regelmatig wordt als het druppen van de regen op een dak of als het tikken van een specht tegen een boom, dan zal de patiënt binnen vier dagen dood zijn’.

….en komt de zen ademhaling die Japanse monniken al eeuwenlang toepassen niet aardig overeen met de F6-ademhaling, een soepele rustige ademhaling met een frequentie van zes maal per minuut?

Gebruik in de acupunctuurpraktijk

Nu is het een interessante vraag of acupunctuur ook leidt tot een verbetering van de HRV, en of HRV misschien te gebruiken is als maat voor de effectiviteit van acupunctuur behandelingen. Onderzoek dat hiernaar is verricht geeft geen eensluidend antwoord.

Zelf maak ik in de praktijk veel gebruik van de hartcoherentietraining. Ik laat mensen vaak eerst oefenen met het bereiken van hartcoherentie en behandel direct daarna met acupunctuur in de hoop dat er een synergistisch effect optreedt door de combinatie van beide behandelingen.

Over het algemeen vinden patiënten het een zeer waardevol feedback instrument, en velen gaan er tussen de acupunctuur behandelingen door thuis mee aan de slag. Het leent zich ook uitstekend als oefeninstrument ter ondersteuning van meditatie beoefening.

Nou geldt dit niet voor iedereen! Sommigen raken erg gestresst van feedback op een computerscherm, en vinden het dan juist moeilijk om ongeforceerd adem te halen. Ook zie ik soms dat volgens de feedback men in coherentie is, maar dat men zich toch erg onrustig blijft voelen – dit brengt ons terug bij de vraag van de Utrechtse onderzoeksgroep: wat meten we nu eigenlijk?

En het elektromagnetisch veld van het hart? Zou dit nog van therapeutische betekenis kunnen zijn? Dit zeer krachtige veld breidt zich uit tot meer dan een meter rondom ons lichaam. Via speciale meettechnieken hebben wetenschappers van HeartMath ontdekt dat wanneer mensen in elkaars nabijheid zijn, men elkaars veld kan beïnvloeden. Dus door het trainen van onze eigen hartcoherentie, kunnen we wellicht een extra bijdrage leveren aan het herstel van onze patiënten……de arts als healer!

Literatuur

www.heartmathbenelux.com
De Nederlandse tak van het Amerikaanse instituut HeartMath.

www.hartfocus.nl
Dit is het tweede instituut dat zich in Nederland bezig houdt met hartcoherentie. Zij raden een leuke en praktische methode aan om de F6 ademhaling te oefenen: door deze als een golfpatroon mee te tekenen op een vel papier worden beide hersenhelften tegelijkertijd gestimuleerd, en wordt het signaal gesynchroniseerd en bekrachtigd.

Dr. David Servan-Schreiber, Uw brein als medicijn
In dit zeer interessante en goed leesbare boek worden zeven natuurlijke behandelwijzen van stress, angst en depressie beschreven, waaronder acupunctuur, hartcoherentie en EMDR. Hierbij wordt uitgegaan van de eigen genezende kracht van hersenen.

Dr. David O’Hare en drs. Kees L. Blase, Slanker met je hartritme
In dit verrassende boekje wordt een stappenplan beschreven, waarbij je in de eerste 6 stappen leert om door middel van dagelijkse oefeningen eerst je ademhaling en hartritme onder controle te krijgen en daarna je emoties beter te leren reguleren. Tot zover bruikbaar voor werkelijk iedereen! De laatste 3 stappen gaan specifieker in op het veranderen van je eetgewoontes voor mensen die willen afvallen. Helaas alleen nog verkrijgbaar bij hartfocus.nl.

Bram Bakker en Koen de Jong, Verademing. Goed ademhalen voor ontspanning, meer energie, sneller afvallen.
Een niet optimale ademhaling kan de oorzaak zijn van diverse lichamelijke en psychische klachten. Vaak zijn we ons er niet bewust van dat onze ademhaling beter kan. Een duidelijk en praktisch boekje met eenvoudige tips en ademhalingsoefeningen om onze gezondheid te verbeteren.

Anja Sanders, april 2015